Wieże KWK „Polska” w Świętochłowicach są jednym z tych miejsc na Górnym Śląsku, gdzie przeszłość górnicza w bardzo namacalny sposób spotyka się z nowoczesną funkcją kulturalną i rekreacyjną. Dawne szyby kopalni zamkniętej w latach 90. XX wieku przekształciły się tu w symbol miasta i rozpoznawalną atrakcję Szlaku Zabytków Techniki, a jednocześnie w przyjazną, zieloną przestrzeń do spacerów, rodzinnych wizyt i wydarzeń plenerowych. To miejsce, które z jednej strony imponuje skalą przemysłowego dziedzictwa, a z drugiej – zaskakuje spokojem, dopracowaną aranżacją terenu i liczbą drobnych detali odkrywanych krok po kroku.
Historia kopalni „Polska” i powstania wież
Korzenie kompleksu sięgają końca XIX wieku, kiedy na terenie dzisiejszej dzielnicy Zgoda działała kopalnia „Deutschland”, przekształcona później w kopalnię „Polska”. Z połączenia kilku pól górniczych w 1873 roku powstał zakład, który przez ponad sto lat kształtował krajobraz i życie społeczne Świętochłowic, stopniowo rozbudowując infrastrukturę wydobywczą i szyby.
W latach 80. XIX wieku zbudowano budynki nadszybia z wieżami szybowymi obsługującymi nowe poziomy 180 i 225 metrów, wyposażone w jak na tamten czas nowoczesne maszyny wyciągowe. Szyby I i II stały się sercem kopalni, a w kolejnych dekadach to wokół nich rozwijał się potężny kompleks zakładowy, dziś w większości nieistniejący – właśnie dlatego zachowane wieże mają tak dużą wartość jako ostatnie, dobrze czytelne świadectwo dawnej potęgi górnictwa w tej części Śląska.
Basztowa i Kozłowa – dwa różne oblicza techniki
Kompleks tworzą dwie wieże wyciągowe: Basztowa i Kozłowa, które różnią się zarówno formą architektoniczną, jak i okresem powstania. Wyższa wieża Basztowa z 1908 roku, o wysokości niespełna 30 metrów, łączy cegłę z konstrukcją stalową, tworząc masywną, kwadratową bryłę z charakterystyczną głowicą mieszczącą halę maszyny wyciągowej.
Młodsza jedynie z nazwy, ale faktycznie starsza wieża Kozłowa pochodzi z lat 1889–1891 i ma około 23 metry wysokości. To smukła, stalowa, nitowana konstrukcja typu kozłowego, wsparta na ukośnych podporach, która zdecydowanie bardziej przypomina klasyczną wieżę szybową, jaką kojarzy się z krajobrazem przemysłowym Górnego Śląska, a jej lekka sylwetka efektownie kontrastuje z masywem Basztowej.
Od upadku kopalni do nowego życia
Kopalnia „Polska” fedrowała aż do połowy lat 90. XX wieku, a po jej zamknięciu większość zabudowań stopniowo znikała z krajobrazu, pozostawiając po sobie zdegradowany teren poprzemysłowy. Z dawnego rozległego kompleksu przetrwały przede wszystkim dwie wieże szybowe oraz budynek dawnej dyrekcji, dziś zajmowany przez komendę policji, co tym bardziej podkreśla wyjątkowość zachowanych obiektów techniki.
Miasto wraz z partnerami zdecydowało się jednak nie dopuścić do dalszej degradacji tego fragmentu dziedzictwa i z pomocą środków zewnętrznych przeprowadziło gruntowną rewitalizację terenu po kopalni. Wieże odrestaurowano, a ich otoczenie przekształcono w spójny kompleks kulturalno-rekreacyjny, którego głównym gospodarzem od 2015 roku jest Centrum Kultury Śląskiej w Świętochłowicach.
Rewitalizacja i współczesna aranżacja terenu
Największe wrażenie robi sposób, w jaki przemyślano zagospodarowanie przestrzeni wokół wież: zamiast surowego, betonowego placu powstała tu zielona, zróżnicowana kompozycja z czytelnymi strefami funkcjonalnymi. Gabionowe ściany wyznaczają poszczególne części terenu, nawiązując do przemysłowego charakteru miejsca, a jednocześnie wprowadzając porządek i intymność w poszczególnych zakątkach.
Otoczenie podzielono na kilka stref symbolicznie powiązanych z żywiołami, przeznaczonych do rekreacji, wydarzeń plenerowych i spacerów edukacyjnych. Całość sprawia wrażenie niewielkiego, ale bardzo dopracowanego parku industrialnego, w którym można zarówno swobodnie odpocząć, jak i powoli zagłębiać się w historię miejsca, podchodząc coraz bliżej do konstrukcji wież.
Zwiedzanie wież i punkt widokowy
Centralnym elementem wizyty jest wejście na wieżę Basztową, w której przygotowano trasę zwiedzania prowadzącą na taras widokowy umieszczony w górnej części konstrukcji. Wejście odbywa się po schodach biegnących wewnątrz masywnej, ceglanej bryły, co pozwala z bliska przyjrzeć się detalom konstrukcji stalowej i poczuć, jak monumentalnym obiektem była niegdyś ta górnicza budowla.
Na szczycie czeka taras z widokiem na zabudowę Świętochłowic, sąsiednie miasta konurbacji i pasma hałd oraz dawnych terenów przemysłowych Górnego Śląska. Panorama nie jest klasycznie „pocztówkowa”, ale ma w sobie coś z surowego pejzażu industrialnego, gdzie współczesne osiedla, zieleń i pozostałości przemysłu tworzą bardzo śląski, rozpoznawalny krajobraz, który z tej perspektywy zyskuje zupełnie nowy wymiar.
Ścieżka dydaktyczna i labirynt spacerowy
Jednym z ciekawszych elementów zagospodarowania jest labirynt spacerowy, który prowadzi pomiędzy gabionami i nasadzeniami roślin, wplatając w przejścia krótkie treści edukacyjne. To sposób na to, by w naturalny sposób połączyć ruch na świeżym powietrzu z poznawaniem historii industrialnego Śląska oraz samej kopalni „Polska”, bez wrażenia „szkolnej” lekcji.
Równolegle funkcjonuje ścieżka dydaktyczna poświęcona przemysłowemu dziedzictwu regionu i dziejom zakładu, którą tworzą tablice informacyjne rozmieszczone w różnych punktach terenu. Opisy uzupełniają kontekst techniczny wież, tłumaczą m.in. specyfikę konstrukcji basztowej i kozłowej oraz pokazują, jak mocno górnictwo wpłynęło na rozwój Świętochłowic i okolicznych miejscowości.
Oferta kulturalna i wydarzenia
Wieże KWK „Polska” pełnią dziś funkcję nie tylko punktu widokowego, ale przede wszystkim aktywnego ośrodka kulturalnego, zarządzanego przez Centrum Kultury Śląskiej. W pawilonie towarzyszącym oraz w plenerze wokół wież regularnie odbywają się koncerty, spektakle, pokazy filmowe, warsztaty, spotkania z twórcami czy wydarzenia o charakterze lokalnym.
Kompleks jest też jednym z punktów Szlaku Zabytków Techniki województwa śląskiego, a więc bierze udział w corocznej Industriadzie – wielkim święcie industrialnego dziedzictwa regionu. W tych dniach teren wokół wież szczególnie ożywa, pojawiają się dodatkowe atrakcje, gry terenowe, oprowadzania tematyczne czy wydarzenia dla rodzin z dziećmi, co jeszcze mocniej pokazuje potencjał tego miejsca jako centrum życia społecznego dzielnicy Zgoda.
Udogodnienia i przestrzeń rekreacyjna
Poza aspektami historycznymi i kulturalnymi kompleks pełni również bardzo praktyczną funkcję miejskiej strefy wypoczynku, co widać w ilości udogodnień przygotowanych z myślą o różnych grupach odwiedzających. Na terenie znajdują się m.in. plac zabaw dla dzieci, zewnętrzna siłownia i miejsca do spokojnego odpoczynku, dzięki czemu wizyta w wieżach łatwo łączy się z rodzinnym spacerem lub krótkim przystankiem podczas zwiedzania okolicznych atrakcji.
Dostępne jest zaplecze sanitarne, a część przestrzeni zaprojektowano tak, by ułatwić organizację wydarzeń plenerowych, ustawienie sceny, namiotów czy stref gastronomicznych. Na terenie obowiązuje zakaz palenia, nie ma otwartej sieci Wi-Fi, ale nadrabia to atmosfera miejsca i możliwość spokojnego spędzenia czasu z dala od typowego miejskiego zgiełku, mimo że kompleks leży w granicach gęsto zabudowanego miasta.
Praktyczne informacje dla odwiedzających
Lokalizacja i dojazd: Wieże KWK „Polska” znajdują się w dzielnicy Zgoda, przy ul. Wojska Polskiego 16 w Świętochłowicach. Dojazd samochodem jest prosty dzięki bliskości głównych arterii aglomeracji, a w okolicy dostępne są miejsca postojowe; można tu również dotrzeć komunikacją miejską z centrum Świętochłowic oraz sąsiednich miast konurbacji (Katowic, Chorzowa, Rudy Śląskiej), korzystając z linii autobusowych kursujących przez dzielnicę Zgoda.
Godziny otwarcia: Kompleks funkcjonuje przez cały rok, z sezonowo zmienianymi godzinami zwiedzania. W okresie jesienno-zimowym (październik–kwiecień) obiekt jest zazwyczaj otwarty od wtorku do piątku w godzinach porannych i popołudniowych oraz w soboty i niedziele w nieco wydłużonych godzinach, natomiast w sezonie wiosenno-letnim (maj–wrzesień) godziny otwarcia przesuwają się bardziej na popołudnia i wieczory, co pozwala skorzystać z punktu widokowego przy późniejszym świetle dnia. Najbardziej aktualne informacje o funkcjonowaniu warto sprawdzać na stronie Centrum Kultury Śląskiej.
Bilety: Wejście na teren wokół wież jest bezpłatne, natomiast wstęp na wieżę Basztową jest biletowany i wiąże się z symboliczną opłatą. Cennik przewiduje m.in. bilet normalny w niskiej cenie, często pojawiają się też ulgi, a szczegółowe stawki oraz ewentualne bilety łączone lub specjalne oferty promocyjne publikowane są na stronie internetowej operatora obiektu.
Czas zwiedzania: Na spokojne obejście terenu, skorzystanie ze ścieżki dydaktycznej, labiryntu spacerowego i wejście na taras widokowy warto zarezerwować około 1–2 godzin. W czasie wydarzeń kulturalnych lub Industriady pobyt zwykle naturalnie się wydłuża, bo program zachęca do pozostania na miejscu na koncertach, warsztatach czy pokazach.
Wrażenia z wizyty i klimat miejsca
Przy pierwszym kontakcie z kompleksem najbardziej uderza kontrast pomiędzy surowością stalowych konstrukcji a uporządkowaną, zieloną przestrzenią wokół nich, tworzącą coś na kształt kameralnego parku industrialnego. Z bliska widać ślady długiej historii – nity, przetarcia, różnice w fakturze cegieł – jednocześnie wszystko jest odnowione w sposób, który nie udaje „nowości”, ale raczej podkreśla autentyczność miejsca.
Wejście po schodach na taras widokowy w wieży Basztowej pozwala poczuć ciężar konstrukcji i dawną funkcję obiektu, bo trasa prowadzi wśród stalowych elementów, niekiedy bardzo blisko starych mechanizmów. Sam widok z góry nie jest widokiem „górskim” ani klasycznie urbanistycznym – to raczej szeroka panorama śląskiej konurbacji, w której równorzędnie współistnieją wieże kościołów, osiedla, hałdy i zieleń, przypominając o przemysłowym rodowodzie całego regionu.
Znaczenie dla tożsamości Świętochłowic
Wieże KWK „Polska” stały się jednym z najważniejszych symboli współczesnych Świętochłowic, zastępując w tej roli dawny, rozległy kompleks kopalniany, który zniknął z krajobrazu po zamknięciu zakładu. Dzięki rewitalizacji obiekty nie są jedynie „pomnikiem przeszłości”, ale pełnoprawnym, żywym fragmentem miasta, w którym codzienność łączy się z pamięcią o górniczej historii.
Dla mieszkańców dzielnicy Zgoda to również ważna przestrzeń spotkań i wydarzeń, które budują lokalną wspólnotę, zagospodarowując teren jeszcze niedawno uznawany za zdegradowany i trudny. Obecność wież na Szlaku Zabytków Techniki sprawia natomiast, że Świętochłowice pojawiają się na mapie turystyki industrialnej obok bardziej znanych miast regionu, co wzmacnia promocję miasta w skali całego województwa.
Podsumowanie
Wieże KWK „Polska” w Świętochłowicach są wzorcowym przykładem tego, jak obiekty przemysłowe można przekształcić w atrakcyjną przestrzeń turystyczno-kulturalną, nie tracąc przy tym ich autentycznego charakteru. Połączenie punktu widokowego, ścieżki dydaktycznej, stref rekreacyjnych i aktywnego programu wydarzeń sprawia, że miejsce to ma wiele warstw – od zainteresowania techniką górniczą, przez odkrywanie historii miasta, po zwykłą przyjemność spaceru w nieoczywistym otoczeniu.
Dla osób eksplorujących Szlak Zabytków Techniki czy industrialne oblicze Górnego Śląska jest to przystanek obowiązkowy, a dla mieszkańców aglomeracji – ciekawa propozycja krótkiej wycieczki, którą można zrealizować bez długiej podróży. Kompleks udowadnia, że nawet stosunkowo niewielki fragment dawnej kopalni może stać się pełnoprawnym symbolem miasta, jeśli nada się mu nowe życie w sposób przemyślany i otwarty na potrzeby lokalnej społeczności oraz odwiedzających z zewnątrz.